Tijdwijzer

Algemeen

De moderne mens in de grote steden heeft voor zichzelf een groot probleem tot stand gebracht door hun verregaande lichtvervuiling van met name de avond- en nachthemel. Het contact met zon en maan en sterren en planeten hebben zij verloren. Daarom is op deze site een begin gemaakt met het heroveren van de sterrenhemel. Vandaar een beperking tot wat nog min of meer zichtbaar is in de moderne grote stad. De beperking geldt de zon, de maan en de vijf heldere planeten en daarnaast de achtergrond van de sterrenhemel gevormd door de 30 helderste sterren, aangevuld met nog 20 wat zwakkere, om een aantal opvallende figuren aan de sterrenhemel te benoemen.
Er is gekozen voor de Grote en Kleine Beer rondom de poolster, Orion, Zuiderkruis, Zomerdriehoek, Herfstvierkant, Winterzeshoek, Lentedriehoek.
De planeten en zon en maan zijn beperkt tot 7, omdat hiermee het aantal dagen in de week rechtstreeks verband houdt. Bovendien zijn deze sinds mensenheugenis gebruikt voor de tijdmeting en voor het vaststellen van feestdagen.

De tijdwijzer.

Horizon. De figuur of kaart laat de gehele sterrenhemel zien. De plaatselijke horizon is een horizontale groene lijn. Daaronder is de achtergrond zwart, bezaaid met witte en gekleurde stippen. Dit gedeelte is niet zichtbaar voor de waarnemer, omdat hij dan door de aarde heen zou moeten kunnen kijken. Boven de horizon is de hemel overdag blauw, grijs tijdens de schemering, en donkerblauw in de nacht.

Azimut en hoogte. Langs de horizon staan de letters N, O, Z, W, voor respectievelijk het noorden, oosten, zuiden en westen. Ook staan hier vermeld de getallen 0 tot en met 360. Dit is de richting in graden, zoals die bij de navigatie van vliegtuigen en schepen algemeen gebruikelijk is. In de sterrenkunde noemen we dit getal het azimut. De hoogte van een ster wordt ook gemeten in graden van -90 loodrecht naar de beneden onder de voeten, als je rechtop staat. Dit punt heet het nadir. Recht boven is het punt met hoogte van 90 graden. Dit punt heet het zenit.
Als je het goed doorhebt, dan is er rond het zenit een sterke vervorming. Het zenitpunt zelf is de hele bovenlijn van de figuur. Dit probleem bestaat slechts ten dele. Tot ongeveer twee/derde hoogte of 60 graden is de vertekening niet heel groot en voor meer moet een mens zijn hoofd erg ver naar achteren buigen. Dus helemaal hoog kijken we eigenlijk niet. Bovendien wordt er nog gewerkt om dit op te lossen door een extra kaart te maken rond het zenit.

Hemelpool en poolster. In het noorden staat een 'cirkel'vormig gebied rond de poolster. Voor nederland op ongeveer 52^o noorderbreedte staat de poolster 52^o hoog, als vast punt op de hemelbol. De tegenpool op -52^o hoogte is daar dus nooit te zien. Op het zuidelijk halfrond, zoals bijvoorbeeld in Cape Town is het precies andersom. Daar staat de zuidpool ongeveer 35^o hoog in het zuiden en is de (noord)poolster nooit te zien. Helaas staat er in de buurt van de zuidelijke hemelpool geen heldere ster.

Dagelijkse beweging van de sterren. Net als de zon beweegt alles dagelijks rond de aarde. Dit komt natuurlijk omdat de aarde draait. Deze beweging is zodanig dat sterren rond de noordpool tegen de wijzers van de klok in lijken te bewegen en rond de zuidpool met de wijzers van de klok mee. Als gevolg hiervan beweegt de zon in Europa van links naar rechts langs de hemel en in Kaapstad van rechts naar links. In beide gevallen van oost naar west maar via zuid of noord scheelt wel. Een vijftal dagbogen zijn met witte stipjes aangegeven. Twee rond de poolgebieden en drie golvende lijnen ertussen. De middelste van deze lijnen is de dagboog van de zon op de dagen, waarop astronomisch de lente of de herfst begint en gaat precies door het oostpunt en het westpunt van de horizon. De andere twee golvende lijnen zijn de dagbogen van de zon op de kortste en de langste dag van het jaar. De dagelijkse beweging van zon, maan en sterren loopt evenwijdig met deze vijf bogen.

Ecliptica of zodiak. Een bijzondere lijn is de ecliptica, die in de figuur getekend is als een gele stippellijn. Dit is de 'weg' die de zon jaarlijks aflegt in de sterrenhemel. En omdat de zon en de planeten - een beetje ruim genomen - in een plat vlak draaien volgen ook de maan en de planeten deze 'weg' door de sterren. In de figuur is de zon de grote gele stip, de maan de grote witte stip, Mercurius een kleine witte stip in de buurt van de zon, Venus de wat grotere witte stip, Mars de rode stip, Jupiter de groene stip en Saturnus een lichtrose stip in de buurt van de ecliptica. Van dag tot dag kijkend, kun je zien en volgen, dat deze stippen bewegen ten opzicht van de andere. Planeet komt van het griekse woord voor zwerven.

Equator en keerkringen. De (hemel)equator of (hemel)evenaar verdeelt de hemelbol in een noordelijk halfrond en een zuidelijk halfrond. Het noordelijk halfrond tussen de (noord)poolster en de middelste witte stippellijn. De twee 'cirkels' rondom de polen heten de poolcirkels en de twee andere golven heten de keerkringen. De noordelijke keerkring is de kreeftskeerkring en de zuidelijke keerkring is de steenbokskeerkring. En wanneer we de zon op de ecliptica volgen dan begrijpen we ineens waarom de steenbokskeerkring zo heet. Op het moment dat de zon in het teken van de steenbok komt, keert de richting t.o.v. de equator om.

Uurlijnen. Uurlijnen lopen van de noordpool naar zuidpool en zijn vergelijkbaar met de meridianen op de aardbol. Als de zon precies in het zuiden staat is het 12 uur zonnetijd en begint de middag. Door de zg. tijdvereffening is er een afwijking van hoogstens ruim een kwartier. Door het systeem van zonetijd kan er een flinke totale afwijking zijn. Zo staat de zon in Nederland in de zomer rond kwart voor twee pas in het zuiden. Onder de figuur staat de totale afwijking aangegeven.

Enkele slotopmerkingen:
• Voorlopig kunnen liefhebbers en geïnteresseerden de vrij snelle beweging van de maan volgen. Over enkel dagen is de maan half ofwel het eerste kwart van de maan(d) is weer voorbij en dat is op een kwart afstand langs de geel-gestippelde zonnebaan. Het zal eerste kwartier zijn op het moment dat de 'd lengte' bij de Maan in de tabel gelijk is aan 90:00:00. Deze tabel is voorlopig verboden gebied, omdat menigeen veel te snel zou verdwalen in deze cijferbrij.
• Er zal een up-to-date lijstje komen met bijzondere standen aan de hemel, zoals volle maan, nieuwe maan, eclipsen en nog veel meer. Er is elke week wel iets bijzonders.

Dagen van de week

• Zondag. In sommige (romaanse) talen wordt de zondag de dag van de heer (domenicus) genoemd. De zondag werd door keizer Constantijn de Grote in 321 per decreet uitgeroepen tot rustdag in het West-Romeinse Rijk.
• Dinsdag. Deze dag is in de germaanse talen genoemd naar de god Týr. De god van de gerechtigheid. De transcriptie van deze naam is in een latijnse inscriptie gevonden in de vorm Thingsus. Denk aan 'ding' in het woord rechtsgeding.
• Woensdag. Genoemd naar de god Wodan, een van de belangrijkste goden uit de germaanse mythologie. Sommigen spreken van verwantschap met Mercurius, de god van de handel, reizigers, dieven en winst. In het duitse taalgebied is onder invloed van de godsdienst deze dag de middelste dag van de week geworden.
• Donderdag. Genoemd naar de god Donar of Thor. De god van de donder uit de germaanse godenwereld. In de romaanse talen is de dag vernoemd naar Jupiter (Jovis betekent 'van Jupiter').
• Vrijdag. De godennamen van deze dag zijn Venus(latijn) en Frigg(Germaans).
• Zaterdag. Deze dag is vernoemd naar Saturnus. De naam in het frans en duits is af te leiden van het hebreeuwse woord sjabbat.
• Volgens ISO 8601 en NEN 2772 geldt de maandag als eerste dag van de week. Het enige argument dat ik weet is het feit dat de twee dagen van het vrije weekend dan in dezelfde week vallen. Als we de 7-daagse week aanhouden dan zou het logischer zijn de oorsprong te zoeken in Mesopoamië. Hiervan afgeleid is ook de joodse tijdsindeling in 6 scheppingsdagen en de zevende dag is dan de sjabbat of rustdag. Hiervan is weer afgeleid dat volgens de bijbel 'op de eerste dag van de week de heer verrezen is uit de doden', hetgeen door de christelijke wereld nog altijd op zondag herdacht wordt.